موسیقی از دیرباز تاکنون جایگاه خاصی نزد ما ایرانیان دارد و همین موضوع باعث شده که سازهای مختلفی تولید و نواخته شوند. اگر شما نیز از آن دسته افرادی هستید که رویای نواختن ساز ایرانی را دارید، شاید میان سازهای متعددی که وجود دارند، سردرگم شوید. در این مقاله از خانه هنر کاج به معرفی سازهای ایرانی می‌پردازیم تا با توجه به علاقه خود، ساز موردنظر را انتخاب نمایید.
آشنایی با سازهای اصیل ایرانی
هر منطقه از ایران دارای سازهای مختلفی است که این سازها مطابق با فرهنگ و آداب و رسوم آن منطقه هستند. همچنین متریال به کار رفته در این سازها نیز با منطقه جغرافیایی هماهنگ است. از جمله انواع سازهای قدیمی و اصیل ایرانی می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:
سنتور
سنتور یکی از قدیمی‌ترین سازهای ایرانی بوده که قدمت آن به زمان هخامنشیان بازمی‌گردد. این ساز با صدای ظریف و پراحساس خود نشان‌دهنده فرهنگ و هنر ایرانی است. سنتور معمولا از چوب گردو ساخته شده و برای اینکه صدای آن واضح‌تر به گوش برسد، صفحه رویی آن را کمی نازک‌تر می‌سازند.
این ساز زهی مضرابی دارای سیم‌هایی با 12 ردیف دوتایی بوده و محدوده صوتی آن دارای 3 اکتاو و از F3 تا F7 است. از جمله معروف‌ترین نوازندگان این ساز ایرانی می‌توان به پرویز مشکاتیان و محمدرضا لطفی اشاره کرد.
تار
از دیگر سازهای اصیل ایرانی می‌توان به تار اشاره نمود. این ساز به وسیله مضراب نواخته می‌شود و در ساخت آن متریالی نظیر پوست، استخوان، چوب و فلز کاربرد دارد. این ساز بدنه‌ای گلابی شکل داشته و دسته‌ای بلند به بدنه آن وصل شده است. تار در ابتدا دارای 5 سیم بود که دوریش خان موسیقی‌دان معروف ایرانی یک سیم به آن اضافه کرده و پس از آن به صورت 6 سیم تولید شد.
سه تار
سه تار به عنوان سازی زهی مضرابی شناخته می‌شود که در ساخت آن فلز، چوب و نخ نایلون یا زه به کار رفته است. این ساز بسیار مشابه با تار بوده که تاریخ ساخت آن به قرن 7 و 8 هجری و دوره تیموریان و صفاریان بازمی‌گردد. این ساز در ابتدا دارای سه تار بود؛ اما با گذشت زمان یک تار به آن اضافه شده و برخلاف نامش 4 تار دارد.
از لحاظ ظاهری سه تار ابعاد کوچک‌تری نسبت به تار داشته و محدوده صوتی آن مشابه با تار و دارای 2 اکتاو است. همچنین گستره صوتی این ساز شامل C2 تا A5 می‌شود. از جمله نوازندگان مشهور سه تار می‌توان به حسین علیزاده، علی اکبر خان شهرزادی، محمدرضا لطفی و بهروز صفاریان اشاره نمود.
تنبک
تنبک یکی دیگر از سازهای ایرانی بوده که قدمت آن مشخص نیست. این ساز در دسته سازهای کوبه‌ای قرار گرفته و در ریتم‌نوازی بسیار کاربرد دارد. این ساز معمولا از چوب درختان ساخته می‌شود؛ اما امروزه شاهد تولید آن از متریال پلاستیکی و فایبرگلاس هستیم.
تنبک در ابعاد مختلفی ساخته شده که ابعاد متوسط آن پرطرفدارتر هستند. با ضربه زدن به این ساز صداهایی با گستره صوتی خیلی بم تا خیلی ریز تولید می‌گردد. برای نواختن این ساز از دو تکنیک ضربه با سر انگشتان (Teka) و ضربه با کف دستان (Zarb) استفاده می‌شود.
کمانچه
کمانچه یکی از سازهای ایرانی بوده که از نوع سازهای زهی ارشه‌ای است. از این ساز برای بداهه‌نوازی و نواختن قطعات سنتی استفاده می‌شود. قدمت دقیق کمانچه مشخص نیست؛ اما بسیاری از پژوهشگران حوزه موسیقی قدمت آن را مربوط به دوران هخامنشیان می‌دانند. این ساز معمولا از چوب درخت گردو یا توت ساخته شده و دارای 3 تا 4 سیم فلزی است. همچنین گستره صوتی این ساز از C2 تا C4 بوده که برای نواختن قطعات ایرانی انتخاب مناسبی به شمار می‌آید. از بهترین نوازندگان این ساز قدیمی ایرانی می‌توان به فرامرز پایور، محمدرضا لطفی، کیهان کلهر و علیرضا قربانی اشاره کرد.
از جمله سازهای معروف ایرانی می‌توان به سنتور، تار، سه تار، تنبک و کمانچه اشاره کرد. قدمت ساز سنتور و کمانچه به دوره هخامنشیان بازمی‌گردد و سه تار متعلق به قرن 7 و 8 هجری یعنی دوره تیموریان و صفاریان است.
نی
نی که نام دیگر آن هفت بند است، به عنوان یکی دیگر از سازهای اصیل ایرانی شناخته می‌شود. این ساز قابل کوک نبوده و نوازندگان در هم‌نوازی و تک‌نوازی‌ها از انواع مختلف نی با کوک دلخواه استفاده می‌کنند. ساز نی در دسته سازهای بادی- چوبی قرار می‌گیرد.
تاریخچه این ساز به چین و مصر بازمی‌گردد که بعدها در ایران نیز مورد استفاده قرار گرفت. در گذشته از این ساز برای مدح و ستایش پادشاهان استفاده می‌شد. امروزه نیز این ساز در نواختن موسیقی سنتی ایرانی و بداهه‌نوازی نقش بسیار مهمی دارد. نی در دو نوع نی قهرمان و نی عادی وجود داشته که نی قهرمان دارای ابعاد بزرگ‌تر و صدای بلندتری است. محدوده صوتی ساز نی به طول و جنس ساخت آن بستگی دارد؛ اما به طور کلی گستره صوتی آن از C4 تا G6 را شامل می‌گردد. از برجسته‌ترین نوازندگان نی می‌توان به حسن کسایی، نایب اسدالله و جمشید عندلیبی اشاره نمود.
برای آشنایی با دستگاه های موسیقی ایرانی کلیلک کنید.
دف
دف یکی دیگر از سازهای کوبه‌ای ایرانی بوده که نزد صوفیان محبوبیت داشته و از آن در مراسم‌های عرفانی استفاده می‌شود. دف معمولا از چوب درخت گردو ساخته شده و در شکل دایره برش می‌خورد. این ساز معمولا در کنار سازهای تار، سه تار، سنتور و کمانچه نواخته می‌شود و در بداهه‌نوازی مورد استفاده قرار می‌گیرد. از جمله نوازندگان معروف دف می‌توان به محمدرضا شجریان، کیهان کلهر، محسن فرح و محمد فرهبد اشاره نمود.
عود
عود که با نام بربط نیز شناخته می‌شود، یکی از سازهای ایرانی بوده که در دسته سازهای زهی مضرابی قرار می‌گیرد. در ساخت این ساز از چوب، استخوان، نایلون یا زه استفاده می‌شود. عود به وسیله مضراب پلاستیکی نواخته شده و در مدل‌های مختلفی وجود دارد. نوازندگان با توجه به سبک و سلیقه خود می‌توانند از هر یک از این مدل‌ها استفاده نمایند. همچنین صدای این ساز نسبت به دیگر سازهای سنتی بم‌تر بوده و پرده‌بندی ندارد.
تنبور
تنبور به عنوان یکی از قدیمی‌ترین سازهای ایرانی شناخته می‌شود که در مراسم‌های عرفانی بسیار کاربرد دارد. این ساز دارای 3 سیم است و برای نواختن آن نیازی به مضراب مصنوعی نخواهد بود. تنبور با استفاده از چهار انگشت دست راست و با روش‌هایی نظیر مضراب راست، چپ و شر انواع مضراب ریز، گل ریز، دوتک، غنچه و… نواخته می‌شود.
قانون
قانون به عنوان یکی از سازهای زهی- مضرابی ایرانی با شکل ذوزنقه قائم‌الزاویه شناخته می‌شود. در ساخت این ساز از پوست، چوب، استخوان، زه و فلز استفاده می‌گردد. برای نواختن این ساز، ضلع بزرگ‌تر آن روی میز یا پای نوازنده و به طرف او قرار داشته و با استفاده از دو انگشت سبابه چپ و راست که به مضراب مجهز شده‌‌اند، نواخته خواهد شد.
از دیگر انواع سازهای ایرانی می‌توان به نی، دف، عود، تنبور و قانون اشاره نمود. تنبور به عنوان یکی از قدیمی‌ترین سازهای ایرانی شناخته می‌شود. همچنین از دف و تنبور در مراسم‌های عرفانی بسیار استفاده می‌گردد.
خانه هنر کاج، برگزارکننده بهترین دوره‌های آموزش موسیقی
در این مقاله به بررسی انواع سازهای ایرانی پرداختیم تا از طریق آشنایی با هر یک از این سازها تصمیم‌گیری بهتری در یادگیری ساز موردنظر داشته باشید. اگر قصد شرکت در کلاس آموزش آواز سنتی ایرانی را دارید و به دنبال مجموعه‌ای معتبر و مجرب می‌‌گردید، خانه هنر کاج انتخاب مناسبی برای شما خواهد بود. این مجموعه با برترین اساتید در حوزه موسیقی، علاقه شما را به یادگیری ساز موردنظر بیشتر کرده و تا رسیدن به نتیجه مطلوب همراه شماست. البته در این مجموعه علاوه‌بر دوره‌های موسیقی دیگر دوره‌های آموزشی نظیر نویسندگی، بازیگری و… نیز وجود دارد. برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد هر یک از دوره‌های خانه هنر کاج به سایت این مجموعه مراجعه نمایید.
سوالات متداول
قدیمی‌ترین ساز ایرانی چیست؟
تنبور به عنوان قدیمی‌ترین ساز ایرانی شناخته می‌شود.
چه سازهای ایرانی به مضراب مصنوعی نیاز دارند؟
سازهایی نظیر سنتور، قانون، عود و… به مضراب مصنوعی نیاز دارند.
سازهای ایرانی در چند دسته وجود دارند؟
سازهای ایرانی در دسته‌بندی‌هایی نظیر سازهای زهی، کوبه‌ای و بادی وجود دارند.
