موسیقی ایرانی به عنوان یکی از غنی‌ترین موسیقی‌ها شناخته می‌شود که سرشار از نغمه‌ها و آوازهای مختلف بوده و در طی هزاران سال اکنون به تکامل و اوج خود رسیده است. در واقع این موسیقی نوع و ظرافت بسیاری داشته و از دستگاه‌های مختلفی تشکیل می‌گردد. همین دلیل است که به موسیقی سنتی ایرانی، موسیقی دستگاهی نیز می‌گویند. اگر از علاقمندان به این نوع موسیقی هستید، آشنایی با دستگاه های موسیقی ایرانی بسیار اهمیت داشته و به شما کمک می‌کند تا این موسیقی را به خوبی بشناسید.
معرفی دستگاه موسیقی ایرانی
شاید برای شما سوال پیش آید که دستگاه موسیقی چیست؟ دستگاه موسیقی مجموعه‌ای از چند نغمه بوده که از نظر گام، کوک و فواصل نت با یکدیگر هم‌آهنگ هستند. موسیقی سنتی ایرانی هفت دستگاه دارد که این دستگاه‌ها مجموعه‌ای از گوشه‌ها بوده که بر اساس منطقی درونی کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و فضا را حماسی، پرهیجان و غمگین می‌کنند. در واقع گوشه‌ها به عنوان ملودی‌های کوتاهی شناخته می‌شوند که شما در ساز یا تکنوازی ساز ایرانی می‌شنوید. از گردهم آمدن این گوشه‌ها کنار هم یک دستگاه به وجود می‌آید. همچنین اگر علاقه‌مند به آشنایی با تاریخ غنی موسیقی ایرانی هستید، پیشنهاد می‌کنیم مقاله تاریخچه موسیقی ایرانی را مطالعه نمائید.
آشنایی با انواع دستگاه‌های موسیقی ایرانی
بر اساس منابع معاصر هفت دستگاه برای موسیقی ایرانی معرفی شده است. در ادامه به معرفی انواع دستگاه موسیقی سنتی ایرانی می‌پردازیم:
1. دستگاه شور
دستگاه شور یکی از مهم‌ترین دستگاه‌های موسیقی بوده که به عنوان مادر موسیقی ایران نیز شناخته می‌شود. در واقع بسیاری از آوازهای محلی در یکی از مایه‌ها یا گوشه‌های این دستگاه اجرا می‌گردند. شاید برایتان جالب باشد که بسیاری از خوانندگان آموزش ندیده آواز خود را با این دستگاه اجرا می‌کنند. در میان دستگاه‌های موسیقی ایرانی شور از همه بزرگتر بوده و تمام گوش‌های فرعی آن مستقل هستند. از جمله آوازهای دستگاه شور می‌توان به آواز ابوعطا، افشاری، بیات، دشتی و بیات ترک اشاره کرد. بسیاری از شاعران ایرانی نظیر حافظ، سعدی و مولانا نیز از دستگاه شور برای شعرسرایی استفاده کردند.
2. دستگاه سه‌گاه
دستگاه موسیقی سنتی سه‌گاه به عنوان یکی از کهن‌ترین دستگاه‌های موسیقی سنتی شناخته می‌شود. نام این دستگاه از یکی از مقام‌های موسیقی ایرانی برگرفته شده و از لحاظ ذهنی و حسی یکی از دستگاه‌های عاطفی و غم‌انگیز است. در واقع این دستگاه آلام، درد و مصیبت ایرانیان را یادآوری می‌کند و طرفداران بسیاری دارد. از مهم‌ترين گوشه‌های این دستگاه می‌توان به درآمد، زابل، مویه، زنگ شتر، حصار مخالف و مغلوب اشاره کرد. دستگاه سه‌گاه در طول تاریخ دچار تحولات بسیاری شده ولی همچنان میان اهالی موسیقی طرفداران بسیاری دارد.
3. دستگاه چهارگاه
از جمله پیچیده‌ترین و اصلی‌ترین دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی می‌توان به چهارگاه اشاره کرد. آوازهای این دستگاه برای سبک‌های حماسی بسیار مناسب هستند و باعث سرزندگی افراد می‌شود. از مهم‌ترین ویژگی‌های این دستگاه می‌توان تنوع گوشه‌های آن را نام برد که شامل انواع مختلفی از گوشه‌ها با فضاها و احساسات مختلف است. گوشه‌هایی نظیر زابل، حصار، مویه، مخالف، مغلوب، حزین و منصوری چهارگاه را به دستگاهی منعطف و شاد تبدیل می‌کند.
4. دستگاه همایون
همایون در معنای لغوی به معنای مبارک و فرخنده است و حس و حالی شاد و سرشار از طراوت را برای مخاطب تداعی می‌کند. در واقع این دستگاه موسیقی ایرانی عواطف و احساسات زیبایی را به شنونده و خواننده انتقال می‌دهد. دستگاه همایون به عنوان دستگاهی نسبتا غم‌انگیز نیز شناخته شده که از دشتی هم غم بیشتری به مخاطب القا می‌نماید. اما آنچه باعث محبوبیت و پرطرفدار بودن این دستگاه شده، شکوه و عظمت آن است. بسیاری از نغمه‌های اصیل ایرانی و حتی تعداد بسیاری از لالایی‌ها در دستگاه همایون اجرا می‌شوند. همچنین دستگاه همایون در زورخانه‌ها نیز اجرا می‌گردد. از جمله گوشه‌های دستگاه همایون می‌توان به لیلی مجنون، شوشتری، نوروز عرب و منصوری اشاره کرد.
5. دستگاه ماهور
از دیگر انواع دستگاه موسیقی می‌توان به ماهور که در جشن‌ها و اعیاد شنیده می‌شود، اشاره کرد. دستگاه ماهور 50 گوشه دارد که تمامی این گوشه‌ها توسط فرود به درآمد بازگشته و در سه بخش بم، میانی و زیر اجرا می‌گردند. آوازهای این دستگاه احساساتی نظیر امیدواری، شجاعت و شادی را به مخاطب القا کرده و با وقار بالای خود نظر شنوندگان را جذب می‌کند. از جمله گوشه‌های دستگاه ماهور می‌توان به دلکش، خاوران، خسروانی، نیشابورک، ساقی‌نامه، مرادخانی، طوسی و طرب‌انگیز اشاره کرد.
6. دستگاه نوا
دستگاه موسیقی نوا نه آنچنان شاد و نه آنچنان غم‌انگیز است. این دستگاه از لحاظ کوک شباهت بسیاری به دستگاه شور داشته اما از لحاظ ملودی تفاوت‌های مختلفی در آن دیده می‌شود. دستگاه نوا به حالات عرفانی و عمیق نزدیک بوده و با آواز دشتی در یک گروه قرار می‌گیرند؛ البته با این تفاوت که دشتی سوز و غم بیشتری دارد. از جمله ویژگی‌های این دستگاه می‌توان به حفظ آرامش، آسودگی و نزدیکی آن به عرفان اشاره کرد.
بخوانید: معرفی سازهای ایرانی | خوش صدا ترین سازهای اصیل ایرانی
7. دستگاه راست پنجگاه
در میان دستگاه‌های موسیقی شناخته شده و معروف دستگاه راست پنجگاه مهجور بوده و آهنگ‌های بسیار کمی از آن ساخته شده است. راست پنجگاه به دستگاه ماهور بسیار شباهت داشته ولی از لحاظ فرودها و نت‌های شاهد و ایست تفاوت‌های مختلفی با ماهور دارد. دستگاه راست پنجگاه با وقار و ابهت خود همچون فردی دانا به اطرافیان خود اندرز می‌دهد. گوشه‌های راست پنجگاه بسیار لطیف هستند و با ظرافت بالای خود احساس آرامشی را در شنونده القا می‌نماید.
این دستگاه از لحاظ وسعت و تعداد گوشه‌ها به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دستگاه های موسیقی ایرانی به شمار می‌آید. شاید برای شما سوال پیش آید که راست پنجگاه به چه معناست؟ در واقع راست نام یکی از گوشه‌های این دستگاه و پنجگاه به معنای محل پنجم است.
شناخت دستگاه‌های موسیقی ایرانی به درک بهتر ملودی‌ها و اجرای صحیح کمک می‌کند، اما داشتن صدای خوب نیز نیازمند تمرین و یادگیری تکنیک‌های صحیح تنفس، بیان و کنترل صدا است. برای آشنایی با روش‌های بهبود کیفیت صدا، به صفحه چگونه صدای خوبی داشته باشیم مراجعه کنید.
چگونگی شناخت دستگاه‌های موسیقی
اگر شما نیز از آن دسته افرادی هستید که شناخت انواع دستگاه موسیقی سنتی برایتان سخت است، باید بدانید که شناخت این دستگاه‌ها با گوش دادن دقیق و مواجه شدن با اجراهای مختلف انجام می‌گیرد. در ادامه چند روش برای افزایش شناخت و درک شما از این دستگاه‌ها معرفی کرده‌ایم:
· گوش دادن به آهنگ‌های مختلف
شنیدن و کاوش صداهایی که شامل دستگاه‌های مختلف باشد، بسیار کمک‌کننده است. در هنگام انجام این کار به ظرایف عاطفی و ویژگی‌های بارز هر دستگاه و ساختار ملودیک آن توجه نمایید.
· مطالعه و کمک گرفتن از مربیان
برای یادگیری و شناخت هرچه بهتر دستگاه های موسیقی ایرانی می‌توانید از نوازندگان با تجربه و مربیانی که در این نوع موسیقی تخصص دارند، کمک بگیرید. این افراد با دانش وسیع خود می‌توانند دیدگاه‌های ارزشمندی در مورد پیچیدگی‌های هر دستگاه ارائه داده و به شما در درک عمیق‌تر دستگاه‌های موسیقی کمک کنند.
· حضور یافتن در اجراهای زنده
حضور یافتن در اجراهای زنده نیز به شناخت دستگاه‌های موسیقی کمک می‌کند. در این صورت شما می‌توانید حرکات و و فن‌های نوازندگان را هنگام حرکت در دستگاه‌ها مشاهده نمایید.
· تجزیه و تحلیل ترکیب‌ها
با رونویسی یا مطالعه نت آهنگ‌های سنتی ایرانی می‌توانید به درک عمیق‌تر از الگوها و ساختارهای ملودیک در هر دستگاه برسید.
· ارتباط با دیگر هنرمندان این حوزه
ارتباط با دیگر هنرمندان و شرکت در کارگاه‌های آموزشی به درک و تسلط شما در دستگاهای موسیقی ایرانی کمک می‌کند. در این کارگاه‌ها هنرمندان دانش و تجربه خود را به اشتراک می‌گذارند و این موضوع به درک شما از دستگاه موسیقی بسیار کمک خواهد کرد.
نتیجه‌گیری
در این مقاله سعی کردیم سوال شما در مورد دستگاه در موسیقی چیست؟ را بررسی کرده و اطلاعات کاملی از هر دستگاه در اختیار شما عزیزان قرار دهیم. با درک نسبی از این دستگاه‌ها می‌توانید موسیقی‌های سنتی ایرانی را تشخیص دهید. البته برای آموزش هرچه بهتر این دستگاه‌ها مطالعه، مراجعه به استادان مجرب و تمرین مستمر بسیار اهمیت دارد.
آموزش اصولی موسیقی با خانه هنر کاج
اگر از علاقه‌مندان به موسیقی هستید و می‌خواهید در یادگیری دستگاه‌های موسیقی به تسلط بالایی برسید، کمک گرفتن از مربیانی مجرب در این زمینه روند آموزش شما را تسریع می‌بخشد و به شما کمک می‌کند تا آموزش‌های موسیقی را به صورت اصولی فرا بگیرید. خانه هنر کاج متشکل از اساتید و مربیانی حرفه‌ای است که در این زمینه به شما کمک خواهند کرد. اگر به اطلاعات بیشتری در مورد آموزش موسیقی نیاز دارید، می‌توانید به سایت خانه هنر کاج مراجعه کرده و از طریق شماره تماس‌های درج شده در سایت با کارشناسان کاج در ارتباط باشید.
